گاراژنشینی سبک جدید زندگی در تهران / کلونی‌های به فاصله مرز شهر و ناشهر

بازار تبریز آنلاین- رشد غیرقابل‌مهار سکونتگاه‌های شهری-حاشیه‌ای نشان مـی‌دهد که «فاصله اجتماعی» بین گروه‌های مختلف شهروندان طی دهه‌ها به طرز فزاینده‌ای عُمق یافته اسـت. یکی از جلوه‌های متمایز حاشیه‌نشینی در تهران، اجتماعات مسکونـی یا «کلونی‌هایی» هستند که هرچند در درون بافت شهری جوانه زده‌اند، ولی چه به لحاظ فرم و ساختار و چه به لحاظ زیست روزمره‌ای که در آنها جریان دارد، با شهر پیرامون خود بیگانه‌اند.

در این گاراژها، علاوه بر اینکه ضایعات جمع‌آوری‌شده از سر و کول افراد بالا می‌رود، گاه برخی از اندک وسایل اضافی خانواده‌ها نیز به دلیل کوچک بودن بیش ازحد اتاقک‌ها در کنج سقف‌ها جای‌دهی می‌شوند. این یعنی آنکه ساکنان هیچ بخشی از اندک فضای در اختیار خود را بلا استفاده نمی‌گذارند.

ابتدایی‌ترین ملاحظات مربوط به خدمات شهری از قبیل آب، برق، گاز و تلفن در این اتاقک‌سازی‌ها لحاظ نشده‌اند. داخل هیچ یک از این اتاق‌ها لوله‌کشی آب وجود ندارد و سیم‌کشی‌ها نیز همه روکار، ناشیانه و پرخطرند و مخاطره هر لحظه در کمین اهالی و به‌ویژه کودکان این مناطق است. لوله‌های گازی که اخیرا کشیده شده بدون لحاظ هرگونه استانداردهای متعارفند و کم‌خطرتر از سیم‌های برق نیستند.

بی‌ثباتی و آسیب‌پذیری سقف‌های اتاقک‌ها وضعیتی دلهره‌آور دارد که ساکنان، بعضا این اضطراب را با پوشاندن سقف از درون اتاقک با پارچه یا گچکاری، حداقل به‌لحاظ بصری برای خود فرونشانده‌اند. قوام اصلی سقف‌ها به یونولیت‌هایی است که با میله‌های آهنی یا تیرهای چوبی و بعضا با تیرآهن به‌شیوه‌ای دور از اصول معماری مهار شده‌اند.

بی‌تردید بخشی از آنچه زندگی حاشیه‌نشینان را معنی‌دار می‌کند، ناظر به مناسبات اجتماعی و نظام‌های هنجاری- ارزشی بخصوصی است که از خلال این مناسبات در فضاهای زیست روزمره جاری و ساری است.

از بررسی به عمل آمده در گزارش حاضر به روشنی برمی‌آید که بسیاری از تغییراتی که البته لازم به نظر می‌رسند، در عمل از حوزه اختیارات نهادهایی همچون شهرداری یا هر نهاد رسمی دیگری خارج است. تا وقتی فاصله اجتماعی- اقتصادی بین روستاها با شهرها و شهرها با یکدیگر، و نیز شکاف‌های طبقاتی بین گروه‌های مستقر در درون شهرها پابرجا باشند، سخن گفتن از ارائه راهبردهایی بنیادی برای حل مساله حاشیه‌نشینی، انتظاری بسیار خوشبینانه و البته تا حدود بسیار زیادی غیرواقعی است.

در چنین شرایطی، شروع با یک «نگاه از درون» یا «امیک»، به نحوی که در پژوهش حاضر پی گرفته شد، چه بسا سرآغاز مناسبی برای «عمل» باشد.

تأکید چنین رویکردی در وهله نخست، تأکید بر ضرورت عبور از نگاه «کلیشه‌ای» و «یک‌دست‌انگار» به اجتماعات حاشیه‌ای است؛ بنابراین، ارائه هرگونه راهبرد را ناظر به احصاء و نظرداشت اقتضائات ویژه هر یک از این اجتماعات می‌داند. این در حالی است که رویه سیاستگذاری در ایران و برنامه‌ریزی در این خصوص، اغلب «اقدام» را مقدم بر «شناخت» دانسته است؛ اقدامی «از بالا به پائین» که «دولت» را به مثابه یک «نهاد فرادست» مکلف به مدیریت «حاشیه» ها به مثابه «فضاهای جغرافیایی پیرامونی» می‌کند؛ فضاهایی که گویی به لحاظ اجتماعی و فرهنگی نیز از اقتضائات یکسانی برخوردارند.

نگاه به موقعیت جغرافیایی و ادراک فضایی کلونی‌نشین‌های مورد بررسی نشان می‌دهد که ساکنان، زندگی خود را به صورت زندگـی کاملا جدا افتاده از شهر و محله‌های شهری تهران درک می‌کنند. این گاراژها، به‌لحاظ جغرافیایی از شهر گسیخته‌اند. این گسیختگی به حدی است که حتی بسیاری از اهالی محله‌های مجاور از حضور و وجود گاراژهایی با این تراکم جمعیتی بی‌اطلاع هستند. دسترسی‌های دشوار این اتاقک‌نشینان به شهر، حس جدا افتادگی و گسست نسبت به شهر را بر تجارب زیسته آنان تحمیل مـی‌کند.

این کلونی‌ها به برزخی می‌مانند که در مرز شهر و ناشهر قرار گرفته‌اند؛ از سویی مطرودین شهر مانند معتادان و ورشکستگان و ... را فرومـی‌بلعند و از سویی دیگر، پذیرای مهاجرانی هستند که هنوز صلاحیت‌های مقتضی شهر به‌ویژه بنیه اقتصادی لازم برای مسکن‌گزینی در شهر را ندارند.

مضاف بر وضعیت اقتصادی، بررسی وضعیت فرهنگی و اجتماعی ساکنان و سرمایه‌های فرهنگی و اجتماعی پائین ایشان، کوره‌راه‌های بدیل برای فراروی ایشان از وضعیت موجود را نیز مسدود می‌سازد. مردان خیلی زود تحصیل را رها می‌کنند و دختران هم که کوچکترین فرصت برای ازدواج و البته دست شستن از ادامه تحصیل را از دست نمی‌دهند.

روانِ رنجور زنان، ناشی از تجربه نابرابری‌های جنسیتی درون کلونی‌ها و انتظارات بالارفته‌ای که به‌واسطه مؤانست با رسانه‌ها و شبکه‌های مجازی، حدأقل تا سبک زندگی طبقه متوسط شهری ارتقاء یافته است، آستانه تحمل ایشان را برای یادآوری و تجربه دگرباره این نابرابری‌ها و شکست در برآورده ساختن انتظارات، به شدت پایین می‌آورد و به انزوای خودخواسته‌ای می‌انجامد که به رفتارهایی چون ترک تحصیل و خودداری از خروج از کلونی‌ها برای هر نوع تغییر و یادگیری و مهارت‌افزایی و... منجر می‌شود.

تعمیق فاصله روانی و اجتماعی با شهر و جامعه و بازتولید و تثبیت فرآیندهای منجر به حاشیه‌نشینی میراثی است که هر نسل از اتاقک‌نشینان گاراژها برای نسل بعدی بر جای می‌گذارند. یکی از اصلی‌ترین ویژگی‌های جامعه‌پذیری در چنین محیطی، تمنای راهیابی به شهر و در عین‌حال اطمینان نسبی از این امر است که تحقق چنین تمنایی عملا ناممکن است.

نظر به این توصیف پدیدارشناختی از وضعیت محل که مبتنی بر گزارش مردم‌نگاری از کلونی‌ها بود، به نظر می‌رسد راهبردهای اصلی که برای ارائه پیشنهاد در دستورکار قرار می‌گیرند، دست کم می‌بایست این چند هدف کلی را دنبال کنند: ایجاد تغییر و تحول در وضعیت اقتصادی با بالا بردن مهارت‌های شغلی؛ صیانت از مجاری ارتقای سرمایه‌های فرهنگی و اجتماعی ساکنین به‌ویژه نسل نوجوان؛ ترمیم رابطه اهالی با مدیریت شهری با اعتمادسازی متقابل از طریق ارائه برخی خدمات بنیادی.

** پی‌نوشت: بر گرفته از گزارش یافته های پژوهشی خبرگزاری ایرنا( صابر جعفری کافی آبادی، بهروز روستاخیز و مجتبی عبدی، «زیست در حاشیه؛ مطالعه‌ای مردم‌نگارانه بر زیست روزمره حاشیه‌نشینان محله سعیدآباد تهران»، بررسی مسائل اجتماعی ایران، دوره ۱۳، شماره ۲، اسفند ۱۴۰۱)