صله‌رحم در شب یلدا؛ سنتی که قلب ایران را گرم می‌کند

بازار تبریز آنلاین - موسی‌ کاظم‌زاده :  شب یلدا در فرهنگ ایرانی تنها یک مناسبت تقویمی یا آیینی برای خوردن و دورهمی نیست، بلکه یکی از مهم‌ترین بسترهای اجتماعی برای تحقق عملی مفهوم صله‌ارحام به شمار می‌رود؛ مفهومی که در بسیاری از مناطق ایران، نه به‌عنوان یک توصیه اخلاقی، بلکه به‌مثابه یک الزام فرهنگی و اجتماعی تعریف شده است. اگرچه رسانه‌ها غالباً به نمادهای ظاهری یلدا مانند انار، هندوانه، فال حافظ و سفره‌های رنگین می‌پردازند، اما لایه عمیق‌تر این آیین که همان کارکرد پیونددهنده روابط خانوادگی و خویشاوندی است، کمتر مورد توجه قرار گرفته است.

شب یلدا؛ پلی برای صله‌رحم و همدلی در ایران

در بسیاری از مناطق ایران، یلدا زمانی است که خانواده‌ها، حتی در سخت‌ترین شرایط اقتصادی یا محدودیت‌های جغرافیایی، تلاش می‌کنند ارتباط خود را با خویشاوندان حفظ کنند. در استان‌های غربی مانند لرستان و ایلام، حضور در خانه بزرگ‌تر فامیل در شب یلدا یک عرف تثبیت‌شده است. غیبت بدون عذر موجه، نوعی بی‌احترامی تلقی می‌شود و می‌تواند به سردی روابط منجر شود. در این مناطق، صله‌ارحام صرفاً یک انتخاب شخصی نیست، بلکه نشانه پایبندی به هویت جمعی خانواده است. جوان‌ترها خود را موظف می‌دانند که در این شب به دیدار پدر بزرگ، مادر بزرگ یا بزرگ خاندان بروند، حتی اگر در طول سال کمتر فرصت دیدار فراهم شده باشد.

در آذربایجان شرقی و غربی، اردبیل و زنجان یکی از جلوه‌های پررنگ صله‌ارحام در یلدا، رسم «خوانچه‌بردن» برای تازه‌عروس‌هاست. خانواده داماد در شب یلدا، سینی‌هایی شامل میوه، شیرینی، پارچه یا هدیه را به خانه عروس می‌برند. این رسم، فراتر از یک هدیه آیینی، تأکیدی نمادین بر پیوند دو خانواده و استمرار ارتباط میان خویشاوندان سببی است. در بسیاری از خانواده‌ها، حذف یا کمرنگ شدن این رسم نشانه بروز اختلاف یا فاصله تلقی می‌شود. حتی در سال‌های اخیر و با وجود تغییر سبک زندگی شهری، بسیاری از خانواده‌ها تلاش کرده‌اند این آیین را ولو به‌صورت ساده‌تر حفظ کنند.

وقتی آیین‌ها پیوند می‌سازند؛ صله‌ارحام در شب یلدای ایرانی

در مناطق شرقی کشور، به‌ویژه در خراسان رضوی و جنوبی، شکل دیگری از صله‌ارحام در یلدا رواج دارد که الزاماً به حضور فیزیکی محدود نیست. ارسال بسته‌های کوچک یلدایی برای سالمندان یا خویشاوندانی که امکان حضور در جمع را ندارند، یکی از این جلوه‌هاست. در برخی روستاها، فرستادن انار، هندوانه یا آجیل به خانه افراد سالخورده یا تنها، حتی بدون دیدار مستقیم، به‌عنوان انجام وظیفه صله‌ارحام تلقی می‌شود. این رفتار، بیش از آنکه جنبه مادی داشته باشد، حامل پیام توجه و یادآوری است؛ پیامی که برای بسیاری از سالمندان ارزش عاطفی بالایی دارد.

در جنوب کشور و به‌ویژه در استان‌هایی مانند بوشهر و هرمزگان، یلدا فرصتی برای گردهمایی‌های خانوادگی گسترده است. خانواده‌ها معمولاً در خانه بزرگ‌ترها جمع می‌شوند و این تجمع می‌تواند شامل چند نسل و شاخه‌های مختلف فامیل باشد. در این مناطق، روایت‌گری، نقل خاطرات خانوادگی و یادآوری خویشاوندان دور و نزدیک بخشی از شب یلداست. ذکر نام کسانی که به هر دلیل غایب‌اند، چه به‌سبب مهاجرت و چه به‌دلیل فوت، نوعی صله‌ارحام نمادین با غایبان محسوب می‌شود. در برخی خانواده‌ها حتی جای خالی در سفره یا روشن کردن شمع به یاد درگذشتگان مرسوم است که نشان می‌دهد پیوند خانوادگی محدود به حیات فیزیکی افراد نیست.

شب یلدا و نقش صله‌رحم در پیوندهای اجتماعی ایران

یکی از کارکردهای کمتر دیده‌شده یلدا، نقش آن در کاهش تنش‌ها و ترمیم روابط آسیب‌دیده خانوادگی است. در برخی مناطق روستایی و عشایری، شب یلدا زمان مناسبی برای آشتی دادن افراد قهر کرده تلقی می‌شود. ریش‌سفیدان یا بزرگ‌ترهای خانواده از این فرصت استفاده می‌کنند تا با دعوت همزمان طرفین اختلاف، زمینه گفت‌وگو و آشتی را فراهم کنند. باور عمومی بر این است که قهر ماندن در شب یلدا، شگون ندارد و ادامه کدورت در چنین شبی، به ضرر انسجام خانواده است. این کارکرد اجتماعی، نشان‌دهنده نقش آیین‌ها در تنظیم روابط انسانی و حفظ سرمایه اجتماعی در جوامع محلی است.

با این حال، تحولات اجتماعی و تغییر سبک زندگی در دهه‌های اخیر، شکل صله‌ارحام یلدایی را نیز دستخوش تغییر کرده است. مهاجرت از روستا به شهر، اشتغال فشرده، فاصله‌های جغرافیایی و گسترش خانواده‌های هسته‌ای باعث شده است که در بسیاری از موارد، صله‌ارحام از شکل حضوری به شکل ارتباطی تغییر یابد. تماس تلفنی، پیام‌رسان‌ها و تماس‌های تصویری جایگزین دیدارهای سنتی شده‌اند.

اگرچه برخی این تغییر را نشانه تضعیف روابط خانوادگی می‌دانند، اما در مقابل، عده‌ای معتقدند اصل صله‌ارحام که همان حفظ ارتباط و توجه به خویشاوندان است، همچنان برقرار است، هرچند ابزار آن تغییر کرده باشد.

یلدا فراتر از یک آیین؛ بازخوانی نقش صله‌ارحام در سنت‌های منطقه‌ای

بررسی‌های میدانی مردم‌شناسان نشان می‌دهد که در بسیاری از خانواده‌ها، حتی یک تماس کوتاه در شب یلدا می‌تواند نقش مهمی در احساس تعلق و کاهش تنهایی افراد، به‌ویژه سالمندان، ایفا کند. این موضوع در سال‌های اخیر و به‌خصوص در دوره همه‌گیری کرونا بیشتر مورد توجه قرار گرفت؛ زمانی که محدودیت‌های بهداشتی مانع دیدارهای حضوری شد، اما بسیاری از خانواده‌ها تلاش کردند با روش‌های جایگزین، پیوندهای خود را حفظ کنند. این تجربه نشان داد که صله‌ارحام بیش از آنکه به قالب‌های سنتی وابسته باشد، به نیت و استمرار ارتباط وابسته است.

در نهایت، یلدا را می‌توان یکی از آخرین آیین‌های فراگیر دانست که هنوز ظرفیت بالایی برای تقویت روابط خانوادگی و خویشاوندی در جامعه ایرانی دارد. در شرایطی که فردگرایی، شتاب زندگی و فشارهای اقتصادی، روابط انسانی را تهدید می‌کند، آیین‌هایی مانند یلدا می‌توانند نقش یک مکانیسم فرهنگی برای حفظ پیوندها را ایفا کنند. توجه رسانه‌ها به این کارکرد عمیق و کمتر دیده‌شده، می‌تواند به بازتعریف ارزش صله‌ارحام در جامعه امروز کمک کند و نشان دهد که یلدا، فراتر از یک شب بلند، فرصتی برای کوتاه کردن فاصله‌هاست.