حکایت کاسبی چرخ دستی‌های در بزرگترین بازار مسقف جهان

ظهر یک روز هوای نسبتا گرم تابستانی شهر تبریز، قدم در کوچه پس کوچه های بزرگترین بازار مسقف جهان می‌زنیم. با این وجود، به نظر می‌آید، این روزها بازارچه ها، تیمچه‌ها و سراها، و به ویژه کوچه های پیچ در پیچ آن و خیابان های منتهی به این بازار خاطرات ناگفته فراوانی از مردان، زنان، کودکان و به خصوص جهانگردان داخلی و خارجی در دل دارد.

به گزارش بازار تبریز آنلاین؛ بر همین اساس فقط کافی است، در این لحظه ها سری به بازارچه ها، تیمچه‌ها و سراهای، بزرگ‌ترین بازار مسقف جهان بزنید. به سخن دیگر، اینکه اگر این روزها گذرتان به این بازار بیافتد، با جمعیت انبوه و قابل توجه مردمی مواجه می‌شوید، که برای کاسبی، کسب روزی و خرید مایحتاج زندگی به این بازار آمدند.

به هر حال از این مسایل که بگذریم، در این بازار همیشه پر جنب و جوش و خیابان‌های اطراف این بازار، مردانی به زحمت و دسترنج چرخش چرخ دستی های خود و با حمل بار وسایل مغازه دارها و مشتری های بازارچه ها، تیمچه‌ها و سراهای، بازار شهر اولین ها روزگار سپری می‌کنند،که برخی مواقع به دلیل رکود و نابسامانی‌های بازار درآمد آنها، کفاف هزینه های اولیه زندگی آنها را هم نمی‌دهد، به طوریکه در بعضی وقت ها، این افراد پول خرید نان در حد ضروریات خود را هم کاسب نمی‌شوند! ولی در این آشفته بازار، کاسبانی پیدا می‌شود، که در یک وعده غذا به اندازه درآمد ماهانه این افراد خرج می‌کنند.

در این میان آن چه مشخص است این که این روزها به دفعات نام بزرگترین بازارهای مسقف جهان و اولین بازار ثبت شده جهان در یونسکو، را زیاد شنیده‌ایم ولی این اواخر‌ اما از شنیدن تا دیدن یک دنیا فاصله است.

* در شهر اولین ها؛ مردانی که روزه خود را با دوش کشیدن حمل بار دارها بدست می‌آوردند

از این رو، برای قضاوت درباره روند اجرای طرح انضباط شهری، نحوه ارائه خدمات و تحقق هرچه بیشتر و بهتر حقوق شهروندان و به ویژه اجرای طرح انضباط بخشی اجتماعی و ساماندهی صنایع و مشاغل در حوزه پایین دستی و مرتبط با دستفروشان و چرخ دستی‌های این بازار، راهی جز پرسه زدن در کوچه های پیچ در پیچ آن و خیابان های منتهی به این بازار نداریم؛ یک بازدید میدانی ظهرگاهی، چند ساعتی با نحوه فعالیت چرخ دستی ها در بازار شهر اولین ها و خیابان های اطراف آن به سر بردیم و دیدیم، که در این شغل مردان و جوانانی بودند، که روزه خود از چرخش چرخ، چرخ دستی ها خود بدست می‌آوردند.

بازدید و همراهی با این مردان سخت کوش و با غیرت آذربایجان را از معروف ترین بخش بازار تبریز یعنی« تیمچه مظفریه» آغاز می‌کنیم، این تیمچه از مهمترین و زیبا ترین بخش های بازار تاریخی تبریز است. تیمچه مظفریه که در زمان ولیعهدی مظفرالدین میرزای قاجار به سال یک هزار و سیصد و پنج هجری قمری ساخته شد، بانی آن« حاج شیخ محمد جعفر قزوینی» از بازرگانان تبریز بوده است، این بازار از قدیم‌ الایام محل فروش فرش‌های بافت نقاط مختلف بوده و‌ شهرتی جهانی دارد و هم‌ اکنون نیز همین کاربرد را داراست.

به هر حال در داخل این تیمچه و جلو چند حجره فرش فروشی، چرخ دستی های با حمل بار و بدون بار به چشم می‌خورد. از کنار مرد میانسال و پسر نوجوانی که روی چند تخته فرش نفیس و قدیمی نشسته اند و به نظر می‌آید، این مرد به خاطر کهولت سن این پسر و یا نوه 13 و 14 ساله، خویش را برای کمک آورده باشد، می‌گذریم و با این حال از جلو چند تا مغازه فرش فروشی، که به نوعی این تیمچه مرکز خرید و فروش و کلکسیونی از بهترین فرش های نفیس، تابلو فرش و فرش های ابریشمی دستباف ایران است، رد می‌شویم و به یک چرخ دستی حمل بار پر از قالیچه ابریشمی بر می‌خوریم، که آماده برای جابجایی گران ‌قیمت‌ترین کالای صادراتی این بازار است.

* باربران دستی تبریز؛ چگونه روزگار سپری مي کنند؟

صاحب یکی از این حجره های فرش فروشی مرد میانسالی به اسم «مش صادق» را صدا می‌زند، که این چند تخته قالیچه به محل دیگر بازار به نام راسته بازار حمل خواهد شد. با حرکت و راه افتادن چرخ دستی «مش صادق» از تیمچه‌ مظفریه‌ خارج می‌شویم، ولی مسیر حرکت به سمت راسته بازار و به خصوص بازارچه ها، تیمچه‌ها و سراهای، منتهی به این مسیر جنب و جوش بیشتری دارد. بعد از طی مسیری، با او هم کلام می‌شویم، به نظر می‌رسد، رنج پیری و نوعی کاری که«مش صادق» با آن شکم خود و خانواده خویش را سیر می‌کند، خیلی او را آزرده کرده باشد، به طوریکه خمیده پشت او نشان از گله روزگار اوست.

در مسیر راه ضمن کمک و جلب اعتماد به او از شغل خود و سختی ها این کار برایم می‌گوید: متأسفانه با این وضعیت بازار که اکثر مواقع شلوغ و پر رفت و آمد است، کار کردن با چرخ دستی ها مقرون به صرفه نبوده، ولی از روي ناچاري و براي کمک به خانوده هایمان باید کار کرد و خدا را شاکر شد که این چرخ دستی را داریم و از طریق آن امرا معاش می‌کنیم.

«مش صادق» در ادامه مسیر با گفتن کلمه یا الله یا الله یا الله ضمن باز کردن مسیر حرکت چرخ دستی خود معتقد است: مسئولان و دستگاه های ذی ربط باید فکر اساسی برای رفاه و آسایش آنها داشته باشند، که بر همین اساس نیز ساماندهی فعالیت های چرخ دستی های بازار و به ویژه بیمه نمودن شاغلان در این حرفه را ضروری بیان می‌کند.

* فقر اقتصادی متهم ردیف اول، گرایش مردم به مشاغل کاذب در شهر اولین ها

در وسط راه با این کارگر زحمت کش شهر اولین ها جدا می‌شویم و در ادامه این گزارش میدانی، سری به سایر بازارچه ها، تیمچه‌ها و سراها، و به خصوص به خیابانها و کوچه های منتهی به بازار تبریز می‌زنیم، که مردان دیگر چگونه از طریق این شغل امرار معاش می‌کنند؟

بر اساس صحبت های که با «مش صادق» داشتیم، مقصد بعدی ما را بازار کفاشان تعیین کردند، که افراد زیادی در این بازارچه در این حرفه(چرخ دستی) مشغول به فعالیت هستند.

به هر حال کوچه ها و خیابانهای اطراف این بازار همیشه به خاطر دست فروش ها شلوغ بوده و به نوعی این بساط رنگارنگ دست فروش ها همیشه و در همه حال شلوغی بازار را چند برابر می‌کنند. با این وجود از طرف خیابان دارایی به سمت بازار کفاشان ادامه مسیر می‌دهیم، در راه حرکتمان به سوی این بازارچه، تعداد زیادی چرخ دستی با بار و بدون بار را مشاهده می‌کنیم، که این امر نشانگر حضور بیشتر این افراد در این بخش از بازار تبریز است.

حین ادامه مسیر و بازدید از کوچه پس کوچه های این خیابان، چرخ دستی‌های پر از باری را مشاهده می‌کنیم که به همت این کارگران میانسال از وانت بارها و نیسان ها خالی شده، تا به داخل بازار ارسال شوند.

* باربران دستی؛ محکوم به ایجاد مزاحمت برای شهروندان تبریزی

نمونه تاسف بار این تلاش ها اینکه؛ مغازه داران و اهالی خیابان دارایی از اینکه کارگران به اصطلاح چرخی، از سوی دستگاه های ذی ربط ساماندهی نشده اند، و همیشه برای مغازه داران این خیابان و منطقه، تردد عابران و خودروها مزاحمت ایجاد می‌کنند، گله مند هستند.

یکی از کسبه خیابان دارایی در این رابطه به گزارشگر نشریه بازار تبریز می‌گوید: این افراد از جمله قشر محرومان جامعه به حساب می‌آیند، که از روی ناچاری به این حرفه روی آورده اند و هر روز نیز شاهد آن هستیم، که این افراد به زحمت نان در می‌آورند و از طرفی هم بازاریان به این چرخی ها نیاز دارند، پس تنها راه حل منطقی این است، که این افراد ساماندهی شوند و در این راستا هم متولیان امر، به مشکلات اساسی آنها رسیدگی نمایند.

از سوی دیگر، همچنان پای پیاده در خیابانها و کوچه ها اطراف بازار شهر اولین ها پرسه می‌زنیم، تا اینکه به بازار کفاشان می‌رسیم. این بازار یکی از عمده‌ترین مکان‌های تولید و عرضهکفش در تبریز است. تیمچه‌ها و سراهای متعدد این بازار، محل دوخت و تولید انواع کفش است. از مهم‌ترین تیمچه‌ها و سراهای بازار کفاشان می‌توان به «تیمچه امید»، «تیمچه حاج ابوالقاسم»، «سرای امید» و «سرای حاج ابوالقاسم» اشاره کرد.

* حکایت کاسبی چرخ دستی‌های در بزرگترین بازار مسقف جهان

با این وجود به نظر می‌رسد، این بازار خلوتر از سایر بازارچه ها، تیمچه‌ها و سراهای، بازار تبریز باشد. خلوت بودن این بازار موجب بر انگیختن حس کنجکـاویمان می‌شود، که روزگاری کفش تبریز شهرت جهانی داشت و به دیگر کشورهای دنیا صادر می‌شد، ولی حالا دیگر دچار رکود شده و کفش های ترکیه ای و چینی اکثر مغازه ها را در برگرفته است. هنوز از این وضعیت شوکه هستیم، که جلوتر چند چرخ دستی پر از کفش، را می‌بینیم که منتظر خالی شدن بارهای خویش هستند. در این میان از کنار مرد میانسال و پسر جوانی که به دیواره مغازه تکیه داده‌اند، با حس کنجکاوی و پرسش‌گری به آنها نزدیک می‌شویم. مرد دست زمختش را به ته‌ریش زبر و سفیدش می‌کشد، سلام و احوالپرسی می‌کنیم، برایش توضیح می‌دهیم که برای تهیه گزارش خبری از نحوه فعالیت چرخی های به این بازار آمده ایم، تعجب می‌کند، ادامه صحبتش را می‌خورد و با نگرانی می‌گوید: ما چرخی ها این روزها حال خوشی نداریم، به طوریکه بعضی روزها، دو الی سه هزار تومان هم کاسب نمی‌شویم و در کنار این حرفه، برخی افرادی در این شغل هستند که هر روز کنار خیابان منتهی به این بازار نیز دستفروشی هم می‌کنند.

او در ادامه گفت و گو با خبرنگارما، خود را « محمد کریمی» معرفی می‌کند و با تاکید بر اینکه این بازار یکی از محورهای پرتردد چرخی‌هاست، خاطرنشان می‌کند: اختلال در رفت و آمدها یکی از مشکلات چرخی ها در این بازار است، که با ساماندهی می‌توان به توسعه کسب و کار این حرفه کمک زیادی کرد.

* سیمای اقتصاد پساتحریم؛ بزرگترین بازار مسقف جهان

از بازار کفاشان خارج می‌شویم، و در ادامه گزارش به یکی از مهم‌ترین و پررونق‌ترین بازارهای تبریز وارد می‌شویم، یعنیبازار امير،که در حال حاضر از مراکز عمده تجارت و صادرات فرش و مرکز بورس طلا و جواهر و منسوجات محسوب می‌شود. البته ناگفته نماند، گسترش تجارت طلا و زرگری به تدريج بزازی و پارچه فروشی را که روزگاری مخصوص بازار امير بود، از بين برده و جای آن را فقط به طلا و جواهر اختصاص داده است.

به هر حال، دربزرگترین بازار مسقف جهان، این روزها کمتر کوچه و پس‌کوچه‌ای را می‌توان یافت، که در قرق تعدادی از چرخ‌دستی‌ها نباشد؛ در این بازار شلوغ، پرزق و برق،با صدای خش‌دار مردی که « فرغونی» صدا می‌زند، رویمان را برمی‌گردانیم و با کنجکاوی نگاهش می‌کنیم؛ یک مغازه‌دارپارچه فروشی، با دست، مرد پیری را نشان می‌دهد، که با فرغون در حال گذر از بازار است.یواشکی طوری که این مرد متوجه شود، به او نزدیک می‌شویم،او که دل پردردی دارد و باور نمی‌کند، امروز باری برای او افتاده که می‌خواهد در پیش خانواده و زن و فرزنداش شرمنده نباشد.

* زندگی در محدوده خط قرمزها

با غلام رحیمی، مرد میان سالی که دیگر سنی ازش گذشته واز درد کمر، پا و مشکل قلبی رنج می‌برد؛ هم صحبت می‌شوم، که در گفت و گو با خبرنگار ما می‌گوید نزدیک دو دهه است در این شغل در بازار فعالیت می‌کند، با این وجود درسته کار با چرخ دستی به عنوان یکی از شغل های کاذب مطرح است، ولی افرادی مثل من کهﺳﻮﺍﺩ ﺩﺭﺳﺖ ﻭ ﺣﺴﺎﺑﯽ ﻧﺪﺍﺭﺩ! باید با این حرفه ها چرخ زندگی خویش را بچرخانیم!

او ادامه می‌دهد: این روزها برای افراد باسواد و دانشگاهی هم کار خیلی کم پیدا می‌شود، بنده یک پسر دارم که دو سال از دانشگاه فارغ التحصیل شده و امروز سربار خانواده شده است.

در کنار موارد بیان شده، آنچه در این زمینه قابل ‌تأمل و تفحص است؛ اینکه با توجه به شواهد موجود و صحبت های که با باربران دستی بازار تبریز داشته ایم؛ به نظر می‌آید، اقدمات قابل لمس و تاملی در خصوص طرح ساماندهی چرخ دستی‌ها در بازار در راستای اجرای طرح انضباط شهری صورت نگرفته و اگر هم تا کنون فعالیت های در این زمینه بوده، چشمگیر نبوده است. 

در این راستا؛ اخیرا موضوع ساماندهی و نحوه مدیریت، توزیع و پخش بار و نحوه فعالیت باربران دستی در محدوده بازار با حضور نمایندگانی از اداره کل امور شهری و شوراهای استانداری، سازمان صنعت معدن و تجارت استان آذربایجان شرقی، فرمانداری، سازمان میراث فرهنگی گردشگری و صنایع دستی استان، شهرداری منطقه هشت، معاونت فرهنگی هنری و اجتماعی، هیئت امنای بازار تبریز و فرماندهی انتظامی استان، مورد بررسی قرارگرفت.

* لزوم نگاه حسابگرانهبر تکریم باربران دستی

در این جلسه متولیان امر بر تکریم باربران دستی، ساماندهی نحوه توزیع و پخش بار، تقسیم بندی زمینه های فعالیت، متحدالشکل شدن لباس و چرخ دستی این صنف و.... را از جمله برنامه های این حوزه برای تبریز 2018 بیان کردند.

در این آیین همچنین مسئولان و مدیرانانضباط شهری و اجتماعی بر جمع آوری آمار و اطلاعات اعم از مشخصات فردی، سطح تحصیلات، سن و ...، برگزاری دوره های آموزشی، ارائه کارت شناسایی و کد، ساماندهی کلیه باراندازان در قالب شرکت حمل و نقل باربران و ... تاکید داشتند.

در فرجام سخن باید گفت که، این افرادی که به نوعی با این شغل سر و کار دارند، در ماه های گرم و سرد سال، روزهای آفتابی و یا روزهای سرد، صبح و عصر و حتی در اوایل شب به دنبال کسب روزی هستند. با این وجود بسیاری از باربرهای به دلیل بیکاری و نبود شغل اقدام به این کار می‌کنند و در این راستا نیز اکثر افرادی که با این حرفه کسب و کار می‌کنند، معتقد هستند، که می‌توان با ساماندهی و ایجاد مراکز مناسب برای چرخ دستی ها از بسیاری مشکلات ایجاد شده در معابر عمومی و سطح شهر و به خصوص بزرگترین بازار مسقف جهان جلوگیری نمود.

* مردانی که روزه خود از چرخش چرخ دستی ها بدست می‌آوردند

همه شواهد حاکی از این است، در بازار شهر اولین ها و خیابان های اطراف آن، طرحی به نام« طرح ساماندهی چرخ‌دستی‌های» تا به امروز در دستور کار هیچ سازمان، ارگان و دستگاهی نبوده و در این راستا نیز به اجرا در نیامده است، و عموم مردم و به ویژه بازاریان و چرخ دستی‌های بازار تبریز همچنان چشم انتظار تحقق این طرح در شهر اولین ها هستند.

از سوی دیگر، یکی از اولویت های شهرداری های کلان شهرها، ساماندهی محل تردد عابران پیاده است، که به نظر می‌رسد این موضوع این روزها به واسطه فعالیت دستفروشان یا بساط گستران در اطراف خیابان ها و کوچه های بازار تبریز، مشکلات زیادی را برای چرخ‌دستی‌های این منطقه، عموم مردم و مغازه داران بوجود آورده و از این رو، به نظر ضروری می‌آید، که به منظور برقراری انضباط شهری و اجتماعی هم در زمینه آسان سازی تردد شهروندان و نیز نظم بخشی به نحوه فعالیت چرخ دستی ها و مرزبندی های لازم برای رفت و آمدهای آنها، وضعیت کنونی فعالیت دستفروشان، بساط گستران و افرادی که به واسطه فروش کالایی در پیاده راه ها سد معبر ایجاد می‌کنند، با شناسایی و جانمایی مکانی برای فعالیت این افراد، با داشتن کارت و لباس مشخص، می‌توان شرایط و امکانات بهتری را برای فعالیت این گونه مشاغل فراهم آورد.

باورش سخت است، دیدن و چرخیدن مجموعه بازار تاریخی تبریز به عنوان یک بلوک شهری و کامل ترین سازمان اجتماعی در بازار های ایران، که در حدود 6500 حجره، 24کاروانسرا، 20 تیم و تیمچه، 5 راسته بازار، 2 چهار سوق، 19 دالان، 31 بازار، یک میدان، هفت بازارچه، هشت دروازه، 29 مسجد، سه بقعه، چهار مدرسه، یک زورخانه، دو کتابخانه، دو پل بازار، دو گذر، پنج موزه، یک خانه، شش حمام و یک یخچال است.

* بار غربت و دلتنگی بر دوش باربران دستی بازار تبریز

به هر حال، کارشناسان میراث فرهنگی و حوزه شهری بر این باور هستند که بازار تبریز عالي‌ترين و عملي‌ترين مرکز براي تجارت و کسب و کار بوده و در واقع بهترين مرکز براي توليد و توزيع محصولات و انجام معاملات است. فعالان بازار نيز علاوه بر رفتار اقتصادي، بسياري از رفتارهاي فرهنگي را از نسلي به نسلي و از قومي به قومي ديگر انتقال مي‌دهند و سبب انتقال و يا اشاعه فرهنگي مي‌شوند.

با این وجود، این بازار بزرگترين اثر ثبت شده کشور و وسيعترين مجموعه مسقف و به هم پيوسته آجری جهان است و بدینسان مجموعه بازار تاریخی تبریز شامل زیر مجموعه های مختلف تجاری، مذهبی، فرهنگی و بهداشتی و ورزشی و سکونت برای تجار دیگر شهرها در خود بازار و خانه های تاجران مقیم در اطراف بازار بوده است. در چنین مجموعه ای چگونگی ارتباط عناصر مجموعه با یکدیگر حائز اهمیت است.

* گزارش از: موسی کاظم زاده