ثبت جهانی جنگل‌‌های ارسباران به کجا رسیده است!؟

تبریز - بازار تبریز آنلاین- جنگل‌های ارسباران که از آن به عنوان دومین میراث طبیعی ایران یاد می‌شود، همچنان برای ثبت جهانی باید چشم انتظار روزها دیگری باشد. ثبت جهانی جنگل‌های ارسباران هر از چند گاهی از سوی مسوولان و دستگاه های متولی به نوعی خبر ساز می‌شود که در روزهای اخیر نیز این مسئله از سوی مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی آذربایجان‌شرقی خبر ساز شده که اعلام کرده«جنگل های ارسباران (منطقه دیزمار) پرونده مشترک با جمهوری آذربایجان و 4 کاروانسرای استان به سمت جهانی پیش می‌روند و پایان شهریور در جلسه یونسکو بررسی می‌شود».

به گزارش بازار تبریز آنلاین؛ در این میان آنچه در این خصوص قابل تامل، بحث و بررسی است، اینکه در چند سال گذشته قرار بود پرونده دو میراث طبیعی ایران یعنی جنگل‌های ارسباران و کویر لوت، برای ثبت جهانی و قرار گرفتن در فهرست آثار یونسکو آماده و معرفی شود، که در این ارتباط بیابان لوت در تیرماه سال 1395 با شماره 1505 به عنوان نخستین اثر طبیعی ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید، ولی با این حال به دلایل مختلف از جمله نحوه حفاظت ازگونه های گیاهی، جانوری، اکوتوریسم، اکولوژيکي، زيست محيطي، حفظ معماری، پارامترهای فرهنگ، زندگی اصیل روستایی و ... هنوز پرونده جنگل‌های ارسباران برای ثبت جهانی باید چشم انتظار روزها دیگری باشد.

با این حال هر چند در سال های اخیر به خاطر تخریب عوامل انسانی، قطع گونه‌های جنگلی، آتش‌سوزی‌های گسترده، احداث جاده، فعالیت های معدنی، مسایل زیست محیطی و ... نگرانی‌هایی را درباره احتمال حذف پرونده آن از فهرست موقت یونسکو برای ثبت جهانی به وجود آورده، اما با این وجود به گفته عقیده مسوولان و دستگاه های متولی پرونده آن هنوز از فهرست موقت یونسکو حذف نشده است.

از این رو هر چند در سال های اخیر مسوولان و مدیران اجرای سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کشور و استان بر لزوم ثبت هر چه سریعتر این اثر طبیعی در حافظه جهانی تاکید می‌کنند، ولی با توجه به اقداماتی که در این راستا صورت گرفته به نظر می‌آید، با این اوضاع و احوالی که هر ساله بر تخریب منطقه حفاظت شده این جنگل ها صورت می‌گیرد، باید مراقب وضع موجود بود تا اینکه این جنگل با این روند به ثبت جهانی برسد.

جنگل‌های ارسباران؛ در تب و تاب جهانی شدن

ناگفته نماند، جنگل‌های ارسباران با احتساب عرصه و حریم‌ها بیش از 160 هزار هکتار وسعت دارد و در شمال استان آذربایجان‌شرقی قرار گرفته است و صرف‌نظر از جاذبه‌های شکارگاهی، اقتصادی، اجتماعی‌ و فرهنگی به دلیل وجود گونه‌های گیاهی و جانوری کمیاب، چشم‌اندازهای بکر و وسیع و شکنندگی و آسیب‌پذیری بالای خود در سال‌های 1350 و 1352 شمسی ابتدا به عنوان منطقه ممنوعه و سپس منطقه حفاظت شده تحت حفاظت و نظارت اعلام شد.

این منطقه با داشتن کمتر از 5 صدم مساحت کشور، بیش از 13 درصد پوشش گیاهی ایران را در خود جای داده است و 29 درصد از پستانداران کشور،44 درصد پرندگان ایران، 32 درصد از دوزیستان کشور، 9 درصد آبزیان و 20 درصد خزندگان ایران در این منطقه ارسباران زندگی می‌کنند. منطقه حفاظت شده ارسباران در 29 مرداد 1393 به شماره 204 در فهرست میراث طبیعی کشور ثبت شده است.

نکته قابل تأمل دیگر در این خصوص اینکه، اهميت منطقه ارسباران تنها به دليل ويژگي هاي خاص اکوتوریسم، اکولوژيکي و توان هاي زيست محيطي آن نبوده، بلکه ميراث تاريخي و فرهنگي اين منطقه نيز از زمان هاي گذشته مورد توجه دوستداران این منطقه و جهان بوده، بطوری که هر ساله هزاران گردشگر و محقق را به این منطقه جذب می‌کند.

بنابراین، آنچه اختصاصا در این زمینه مورد تاکید است اینکه، جنگل های ارسباران از سوی یونسکو به عنوان منطقه ای حفاظتی و ذخیره گاه بیوسفر (ژنتیکی) در کره زمین انتخاب شده، ولی با این وجود هر ساله به دلایل مختلف از جمله بی توجهی مردم و مسئولان، نبود امکانات و تجهیزات لازم روز به روز از وسعت این جنگل ها کم می‌شود.

از سوی همچنین منطقه ارسباران به دلیل موقعیت خاص و ویژگی‌های منحصر به فرد شهره عام و خاص شده است، ساخته شدن اولین گنبد جهان در آن، دقیق‌ترین شهر دایره‌ای جهان، سیستم شهرسازی منحصر به فرد، تکنولوژی مواد و مصالح و ساخت برای اولین بار از دیگر ظرفیت های این منطقه برای ثبت جهانی است.

در کنار موارد بیان شده، در این جنگل بیش از یک هزار و 80 گونه گیاهی و 320 گونه جانوری شناسائی شده که سیاه خروس، قرقاول ارسبارانی، پلنگ، شوکا، کل و بز وحشی، گربه وحشی و گربه جنگلی، عقاب طلائی، عقاب شاهی، سارگپه جنگلی، طرلان، بحری، بلوط، سرخدار، گلابی، گیلاس وحشی، انار، زرشک، سماق، ارس، پیرو، زغال اخته، افرا، گردو، ممرز، گونه های متنوع گراس و نباتات علوفه ای مناطق نیمه خشک استپی و ... از جمله مهمترین گونه های جانوری و گیاهی مهم منطقه است.

از دیگر جاذبه های گردشگری منطقه ارسباران می‌توان به وجود گورستانها و کلیساهای تاریخی متعددی است که از جمله آنها می‌توان به کلیسای آینالو، کلیسای وینق و کلیسای ناپشته، و از گورستانها به گورستان وینق، گورستان داش باشی، گورستان تازه کند و گورستان آینالو اشاره کرد.

قلعه تومانیانس وینق، قلعه قره قوچ، قلعه قله دره سی وینق، قلعه آغی، قلعه تاتار، قلعه تومانیانس آینالو، قلعه ابریق و قلعه مکیدی، درخت کهنسال بلوط در روستای چریق و درختان چنار کهنسال در روستاهای شاه حیدر، مکیدی و طوعلی سفلی، یخچال طبیعی ما بین روستاهای گندم نان و شیخ حسینلو و ... از جمله دیگر جاذبه های بیشمار منطقه حفاظت شده ارسباران است.

نکته مهمتر وجود موقعیت ملی و جهانی منطقه حفاظت شده ارسباران است که در حال حاضر 29 درصد از پستانداران کشور،44 درصد پرندگان ایران، 32 درصد از دوزیستان کشور، 9 درصد آبزیان و 20 درصد خزندگان ایران را در خود جای داده است. منطقه ارسباران در مقیاس جهانی نیز به تنهایی معادل 34 درصد پوشش گیاهی کشور ارمنستان، 25 درصد از پوشش گیاهی کشور آذربایجان، 25 درصد پوشش گیاهی فرانسه، 25 درصد پوشش گیاهی گرجستان، و 17 درصد پوشش گیاهی کشور ایتالیا است.

ثبت جهانی جنگل‌های ارسباران؛ از سراب تا واقعیت

افزون بر آنچه گفته شد، جنگل های ارسباران همچنین به دليل قرار گرفتن در محل تلاقي رشته کوه هاي البرز و زاگرس برخي ميزبان برخي گونه هاي زاگرسي نيز هستند. منطقه جنگلی ارسباران در گذشته نه چندان دور دارای وسعت زیاد بوده و به علت قطع یکسره جنگل برای تامین ذغال وسعت زیادی از این جنگل از بین رفته است، طی آخرین اطلاع وسعت جنگل ارسباران 164 هزار هکتار بوده که از این وسعت 148 هزار هکتار از آن به عنوان جنگل حمایتی و حفاظتی است.

ارسباران که در گذشته ای نه چندان دور به محدوده وسیعی از کناره رود ارس حد فاصل جلفا تا مغان و بلندی های سبلان، بزقوش و سهند اطلاق می‌شد، اکنون به دلایل متعدد از قبیل تخریب عرصه های منحصر به فرد جنگلی به مرزهای شهرستان های کلیبر و اهر محدود می‌شود. این منطقه حفاظت شده در شمال غربی آذربایجان شرقی میان سه رودخانه مهم « ارس» در شمال، « ایلگنه چای » در غرب و «کلیبرچای» در شرق واقع شده و از جنوب به ارتفاعات «سایگرام» متصل است.

ارسباران يا قره‌داغ يک ناحيه کوهستاني و جنگلي است که در شمال استان آذربايجان شرقي و جنوب رودخانه ارس واقع شده ‌است. ارسباران در محدوده جغرافیایی 38 درجه الی 39 درجه و 2 دقیقه عرض شمالی و 5/46 تا 5/47 درجه طول شرقی در شمال غرب ورزقان قرار دارد. این منطقه از شمال به رود مرزی ارس، از شرق به استان اردبیل، از جنوب به هریس، از غرب به مرند و جلفا محدود است. ارتفاع این منطقه از سطح دریا برابر 2896 متر با دمای متوسط سالیانه 10 درجه سانتیگراد و بارندگی برابر 275 میلی متر بوده و دارای اقلیمی نیمه خشک و نیمه مرطوب معتدل است.

این منطقه یکی از سحرانگیزترین مناطق کشور و جلوه گاه شکوه طبیعت در ایران و جهان است. کوههای صعب العبور و سربه فلک کشیده این منطقه، سالهای متمادی بافت طبیعی خود را از انواع حوادث طبیعی و مصنوعی حفظ کرده و چهره زیبا و استوارش را به صورت طبیعی حفظ کرده است، در این منطقه جنگل های انبوه ارسباران در دل این کوه های صعب و العبور جنگل های زیبا و بکر ارسباران قرار دارد. این جنگل ها از انبوه ترین مناطق جنگلی محسوب می‌شود، به گونه ای که ورود به آنها برخلاف جنگلهای شمالی کشور به آسانی ممکن نیست.

دامنه ها و دره های سرسبز آمیخته از درختان، درختچه ها، گلهای رنگارنگ، چمن زارها، چشمه سارها و نهرها همراه با آبشار های مرتفع و دیدنی با حیات وحش منحصر به فرد خود ترکیبی بی نظیر و بی همتا از ذخیره گاه های بیوسفر جهان بوجود آورده است. به طوریکه طبق مطالعات انجام شده، تا کنون بیش از 1344 گونه گیاهی در منطقه شناسایی شده است، که به 493 جنس و 97 تیره تعلق دارند.

از این تعداد، 80 گونه از آنها جنگلی بوده و 40 تا جزو گونه‌های مهم دارویی است. برخی از گونه‌ها از لحاظ تنوع ژنتیکی، اسانس و ترکیب موجود، منحصر به فرد است. از سوی دیگر، جنگل هاي ارسباران از نظر جغرافيايي به اتفاق جنگل هاي خزري در زمره منطقه جنگل هاي هيرکاني قرار مي گيرد و شباهت زيادي به جنگل هاي خزري و جنگل هاي کناره درياي سياه دارد، با اين تفاوت که به جاي درختان راش و توسکاي جنگل هاي شمال کشور و درختان کاج حاشيه درياي سياه، درختان بلوط و ممرز در جنگل هاي ارسباران روييده است.

ارسباران نامی آشنا؛ اما غریب برای جهانیان

بر همین اساس نظر به اهمیت ثبت جهانی جنگل های ارسباران و اینکه این جنگل ها به لحاظ تنوع گیاهی و جانوری جزو 15منطقه غنی جهان بوده که در صورت ثبت جهانی آن؛ ضمن آنکه موجب رشد و توسعه صنعت گردشگری و بهبود وضعیت اقتصادی و معیشتی مردم این منطقه خواهد شد، همچنین با ثبت جهانی این میراث طبیعی می‌توان به حفظ و احیای این جنگل ها کمک شایانی کرد، بنابراین برای ثبت جهانی آن مسوولان و دست اندرکاران این حوزه باید بیش از اینها به فکر حفظ و احیاء و به ویژه شناساندن ظرفیت های بالقوه توریستی و گردشگری این منطقه به جهانیان باشند.

حال سوالی که در این میان مطرح می‌شود، اینکه منطقه حفاظت شده ارسباران در حال حاضر به عنوان نگین تنوع زیستی جهان مطرح بوده و همچنین بیشتر به خاطر موقعیت خاص و داشتن مناطق زیبای طبیعی بکر، تنوع گونه های گیاهی و جانوری که به بخشی از این ظرفیت ها نیز اشاره شد؛ آیا استحقاق حفاظت و ثبت جهانی را ندارد و باید همچنان چشم انتظار جهانیان باشد.

حال آنچه در این زمینه اهمیت دارد اینکه، آذربایجان، سر ایران با تاریخ عظیم و پشتوانه غنی اجتماعی، فرهنگی و سیاسی که دارد، تا به حال دو اثر میرات فرهنگی را در فهرست یونسکو برای جهانیان ثبت کرده است، که به نظر می‌رسد، با توجه به ظرفیت های استان آذربایجان شرقی در عرصه های مختلف تاریخی، فرهنگی و معنوی، و به ویژه طبیعی این تعداد آثار ثبت شده جهانی از این استان جای بسی تامل دارد!

گزارش از: موسی‌ کاظم‌زاده