«اوداباشي» سنت فراموش شده بازار تبریز

بازار تبریز آنلاین - آتش سوزي یک دهه و سال های اخیر بازار تاريخي تبريز، هشداري جدي براي احياي سنت «اوداباشي» يا همان سرايداري در اين مکان مهم تجاري و اقتصادي است که در سال هاي اخير به بهانه ورود فناوري هاي مدرن، پايشان از اين محل بريده شده است.

«اوداباشي» ها (سرايدارها) که زماني نه چندان دور در جاي جاي بازار بزرگ تبريز و حتي پشت بام اين گنجينه تجارت تبريز، ايران و آسيا، به سان چشم بيدار اصناف و کسبه نقش ايفا کرده و هر لحظه از اين اثر تاريخي و اموال و مغازه هاي مردم پاسداري مي کردند، با ورود دوربين ها، اينترنت و ابزارآلات فناورانه که بازاريان را دچار توهم بي نيازي به «اوداباشي» کرده بود، در مدت کوتاهي کوله بارشان را بستند و از بازار رفتند.

«اوداباشي» ها - بخوانيد نگهبانان و سرايدارها- در بازار تبريز را اغلب افرادي تشکيل مي داند که به دليل بيکاري، از روستاهاي دور و نزديک تبريز آمده و پس از سال ها حضور در بازار، گذراندن آزمون ناملموس اعتماد و اطمينان و اثبات کارداني و درستي شان، به چشم و گوش بازاريان تبريز تبديل مي شدند و اين مکان تجاري - اقتصادي با وجود آنان از هر جهت امنيت مي يافت.

اما تکرار آتش سوزي مهيب سراي «ايکي قاپيلار» به فاصله يک دهه ثابت کرد که پشت پا زدن به برخي از سنت هاي اصيل بازار تبريز مي تواند عواقب وخيمي در پي داشته و علاوه بر به خطر افتادن اموال، اجناس و مغازه هاي کسبه، اين اثر تاريخي منحصر به فرد جهاني را نيز تحت تاثير قرار دهد و صدمات و لطمات جبران ناپذيري به بنيه هاي اقتصادي، تجاري، فرهنگي و گردشگري منطقه بزند.

زماني نه چندان دور هر يک از تيمچه هاي کوچک بازار تبريز که شايد تعداد مغازه هاي آن به 25 عدد هم نمي رسيد، به دليل اهميت اقتصادي و علقه هاي عاطفي صاحبان صنوف مختلف داراي چهار پنج «اوداباشي» بود تا کسبه شب ها بدون کوچکترين نگراني سر بر بالين گذاشته و فردا صبح با خيال آسوده و اطمينان از حفط اموال و اجناس خود روز کاري را شروع کنند.

اما آتش سوزي سال 1398 سراي «ايکي قاپيلار» و خسارت بيش از 300 ميليارد توماني آن در اين شرايط خاص اقتصادي کشور، ضرورت احياي سنت «اوداباشي» براي صيانت از پنج هزار و 500 باب حجره و مغازه در قالب 35 باب سراي، 25 باب تيمچه، 20 رشته راسته و راسته ‌بازار و 11 باب دالان بازار تاريخي و مسقف تبريز را به شکلي تلخ گوشزد کرد.

چه بسا وجود تنها يک اوداباشي در سراي «ايکي قاپيلار» که در آن 125 باب مغازه فعال است، مي توانست از آتش سوزي مهيبي که ميلياردها ريال ضرر مالي و شايد چندين برابر آن زيان روحي و رواني به کسبه وارد کرد، جلوگيري کند.

آتش‌سوزی بلایی بود که سال 1388 بر سر بازار آمد. البته این تنها باری نبود که حجره‌های بازار تبریز در آتش می‌سوختند؛ از سال 1381 تا 1388 این بازار 172 بار دچار حریق شده که عامل بیشتر آنها سیم‌کشی غیراستاندارد برق بود.

آتش‌سوزی بازار تبریز در تاریخ ۱۳ آبان ۱۳۸۸ خورشیدی حوالی ساعت ۱۷ و ۳۰ دقیقه به وقوع پیوست. در جریان این حادثه بخش‌هایی از راسته تاریخی «ایکی قاپیلار» که مرکز فروش انواع پوشاک و لوازم آرایشی است، دچار آتش‌سوزی شد. علت احتمالی وقوع این حادثه، واژگونی چراغ علاءالدین در یکی از مغازه‌های این راسته بوده‌است.

از سوی بعد از گذشت 10 سال دیگر خبر آتش‌سوری دیگری در 18 اردیبهشت سال 1398 در سرای دو دری (ایکی قاپیلی) بازار تاریخی تبریزبه سرعت در فضای مجازی دست به دست شد و در این آتش سوزی حدود 120 مغازه آسیب دید و 29 نفز هم مصدوم شدند.

با این وجود؛ بي ميلي کسبه به استخدام «اوداباشي» که شايد هزينه هاي آن بسيار پايين تر از نصب سامانه هاي کنترل ديجيتالي باشد، ثابت کرد که تلقي بازاريان بازار تاريخي و مسقف تبريز براي رصد و نگهباني از داشته هاي خود با تکيه بر فناوري ها نو پاسخگو نبوده و نوع مراقبت ها و حراست فيزيکي اين مکان با ساير واحدهاي تجاري و اقتصادي متفاوت است.

آتش سوزي بازار تبريز به خوبي ثابت کرد که تلقي بازاريان مبني بر محدود کردن فعاليت «اوداباشي» ها به باز و بسته کردن درهاي سراي ها، دالان ها و تيمچه ها خلاصه شود، اشتباه و بيراه است؛ کارشناسان نيز برا اين مبنا معتقدند اگر موقع آتش سوزي اخير يک «اوداباشي» در سراي «ايکي قاپيلار» وجود داشت تنها با يک تماس اوليه با آتش نشاني مانع از گسترش آتش و زيانه کشيدن مهيب آن مي شد و يا حداکثر خود وارد گود مي شد و آتش را خاموش مي کرد.

به گزارش ايرنا، ساعت 22:15 دقيقه چهارشنبه 18 ارديبهشت ماه 1398 آتش سوزي مهيبي در سراي «ايکي قاپيلار» بازار تاريخي و مسقف تبريز به آتش نشاني اطلاع داده و پس از پنج ساعت خاموش شد؛ آتش در آن شب در حالي اين سراي تاريخي را در کام خود کشيد که کاسبان آن يک دهه قبل نيز طعم تلخ آتش سوزي را چشيده بودند.

بازار تاريخي تبريز با داشتن حدود پنج هزار و 500 باب حجره، مغازه و فروشگاه، 40 گونه شغل، 35 باب سرا، 25 باب تيمچه، 30 باب مسجد، 20 باب راسته و راسته‌بازار، 11 باب دالان، 5 باب حمام و 12 باب مدرسه به ‌عنوان اصلي ‌ترين مرکز داد و ستد مردم تبريز و ايران شناخته مي‌شود.

اين مجموعه با نام مجموعه بازار تبريز در 25 شهريور 1354 با شماره ثبت 1097 به‌ عنوان يکي از آثار ملي ايران ثبت شد و در سال 2010 نيز اين مجموعه با شماره ثبت 1346 به عنوان يکي از ميراث جهاني ايران در فهرست ميراث جهاني يونسکو به ثبت رسيد.

گزارش: سيديحيي مرتضائي